Monografie naukowe

Streszczenie: Książka pt. „Przekład, czyli na styku dwóch podmiotowości” porusza fundamentalny problem nauki o przekładzie, jakim jest relacja autor–tłumacz. Posiłkując się interdyscyplinarnym warsztatem badawczym oraz szerokim zapleczem filozoficznym, przedstawia Autorka koncepcję przekładu (procesu) jako dialogu międzykulturowego oraz przekładu (tekstu) jako dzieła powstałego w wyniku spotkania dwóch podmiotowości, a więc dwóch osobowości, kultur, języków i strategii tekstowych. Tak rozumiany „styk podmiotowości” zakłada relacyjny i dynamiczny charakter przekładu, którego ontologia jest „ruchoma”. Każdy przekład (tekst) funkcjonujący w ramach choćby tylko założonej teoretycznie serii translatorycznej zbliża się do oryginału-prototypu. Ruch ten oznacza ścieranie się idei, interpretacji oraz wzajemne „oświetlanie” tekstów. Badanie relacji przekład–oryginał umożliwia zatem śledzenie owego ruchu idei, a także daje wgląd w tekstową genezę zmian translatorskich; wyznacza horyzont badania obecności Innego w przekładzie i stosunku tłumacza do kategorii obcości. Praca stanowić ma wkład w teorię i filozofię przekładu; na nowo oświetla rudymentarne problemy translatologii oraz rozszerza wcześniejsze ustalenia tej dziedziny. Skierowana jest przede wszystkim do przekładoznawców oraz slawistów zainteresowanych najnowszą literaturą chorwacką.

Streszczenie: Książka pt. Poezja Josipa Severa w perspektywie muzyczności bada fenomen muzyczności w dziele współczesnego kultowego poety chorwackiego. Josip Sever, miłośnik performance`u i publicznych wystąpień, którego rola w oddziaływaniu na chorwacką scenę literacką jest nieoceniona, w swojej twórczości inspirował się literą, dźwiękiem i muzyką, deklarując, iż „dźwięk dyktuje sens”.
Muzyczność w poezji Josipa Severa pozostawała jak dotąd problemem w niewielkim tylko stopniu zbadanym. Interpretacja tekstów poetyckich Severa w prezentowanej książce uwydatnia szeroki zasięg i funkcję fenomenu muzyczności oraz pokazuje wachlarz możliwości jego realizowania nie tylko na płaszczyźnie fonicznej, ale i tematycznej, konstrukcyjnej, estetyczno-kulturowej. Zagadnienie muzyczności zostało rozpatrzone pod kątem kultury awangardowej, postmodernistycznej de-realizacji założeń awangardowych (tzw. projektu cywilizacyjnego nomadyzmu), nawiązań do tradycji poetyckiej Augustina Tina Ujevicia i kultury Dalekiego Wschodu.
Książka adresowana jest do slawistów, komparatystów, miłośników badań interdyscyplinarnych i wszystkich tych, których intryguje dialog literatury i muzyki.

Streszczenie: Po rozpadzie Jugosławii i usamodzielnieniu w ostatniej dekadzie XX wieku Słowenii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny i Macedonii oraz w 2006 roku Czarnogóry i, automatycznie, Serbii stajemy się świadkami nowego etapu społeczno-polityczno-kulturowego Słowian środkowpołudniowych. Wszystkie narody konstytucyjne byłej Jugosławii posiadają dziś (lub współposiadają) organizmy państwowe, własne prawodawstwo, prowadzą własną politykę wewnętrzną i zewnętrzną i są pełnoprawnymi członkami społeczności międzynarodowej. Każde z nich stara się o członkostwo w Unii Europejskiej lub też, jak obecnie Słowenia, do niej należy. W akcesji do Unii upatrują zagwarantowanie i pielęgnowanie swojej niezależności kulturowej, religijnej i językowej – ogólnie mówiąc tożsamościowej, przy jednoczesnym zbliżeniu i ujednoliceniu politycznym i ekonomicznym. To właśnie prawo każdego narodu lub grupy etnicznej do własnego języka traktowane jest jako jedno z najistotniejszych praw człowieka. Imienne wskazanie przez poszczególne narody południowosłowiańskie ich oficjalnych języków urzędowych w republikach i prace kodyfikacyjne stoją też w zgodzie z deklaracjami praw człowieka i Europejskiej Karty Języków Regionalnych lub Mniejszościowych.
Współczesne organizmy państwowe – Republika Chorwacji, Republika Czarnogóry i Republika Serbii oraz Bośnia i Hercegowina funkcjonują jako niezależne państwa. Wysuwane przez pewne kręgi obawy związane z rozpadem Jugosławii, które miałyby spowodować paraliż lub nieudolność państw, w stosunku do trzech pierwszych okazały się nieprawdziwe. Jak pokazuje rzeczywistość istnieją i funkcjonują one podobnie, jak inne państwa demokratyczne – z własną władzą ustawodawczą, wykonawczą, parlamentami, sądami z jednej strony, a z drugiej zaś dopiero teraz każde z nich ma możliwość nieskrępowanego wpływania i kreowania własnej polityki językowej. Niepokoi jedynie charakter i struktura Bośni i Hercegowiny, nieprzystająca do realiów społeczno-politycznych na tym obszarze. Trudno dziś orzec, jaka będzie przyszłość narzuconego przez społeczność międzynarodową w układzie pokojowym z Dayton w 1995 roku ustroju państwa. Obserwując jednak politykę wszystkich trzech narodów konstytucyjnych (w tym językową) struktura ta wydaje się być silnie konfliktogenna i nie przystaje do standardów europejskich XXI wieku.
Nowe państwa bałkańskie zaistniały na arenie międzynarodowej w takim kształcie (lub w ogóle) po raz pierwszy. Z większym lub mniejszym powodzeniem włączyły się w ogólne zasady funkcjonowania współczesnej Europy i świata. Poza Kosowem stały się członkami Organizacji Narodów Zjednoczonych. Każde z nich spostrzegło swoje miejsce w jednoczącej się Europie, w strukturach Unii Europejskiej i NATO. Dlatego też w związku z tym m.in. wypracowały standardy dotyczące podstawowych praw jednostki zbliżone (lub identyczne) do tych, które z powodzeniem stosowane są przez narody demokratyczne. Zagwarantowały w swoim ustawodawstwie poszanowanie praw większości, jak i mniejszości narodowych. Stworzyły zatem ramy prawne i umożliwiły ochronę, wykorzystanie i rozwijanie języka (tak w urzędach, mass mediach, jak i w szkolnictwie) nie tylko narodom konstytucyjnym, ale, co istotne, także mniejszościom narodowym.

Streszczenie:

Streszczenie:

Streszczenie: Tematem niniejszej książki są zmiany w zakresie semantyki i stylistyki, jakim ulega figura artystyczna wiatru w tekstach literackich niektórych twórców urodzonych w śródziemnomorskiej części Chorwacji. Już pobieżna lektura ich utworów pokazuje, że w porównaniu do dzieł autorów z kontynentu, pojawia się w nich znacznie więcej znaków słownych i obrazowych, odnoszących się do powietrza w ruchu. Temat wiatru w literaturze i kulturze chorwackiej strefy śródziemnomorskiej (adriatyckiej) wydaje się dla niej symptomatyczny. Należy do nieprzekładalnej na język kontynentu regionalnej etnosemantyki kulturowej. Anglicy mają swoją mgłę, kamienne klifowe wybrzeże, Holendrzy – sieć kanałów oraz wiatraki, mieszkańcy wybrzeży Morza Śródziemnego, natomiast, oliwki, cyprysy, figi i – last but not least – wiatry. W książce został celowo i świadomie przyjęty peryferyjny punkt widzenia, obejmujący nie tylko i nie tyle perspektywę zagrzebską, a więc perspektywę klasycznego centrum, ile lokalną: senjską, korčulańską, hvarską, rabską… I nie chodzi o odległość, jaka dzieli Zagrzeb i morze, lecz o dystans mentalny i kulturowy, oddzielający wąski pas wybrzeża adriatyckiego od kontynentalnej części Chorwacji. Ta różnica staje się czasem widoczna już po przejechaniu kilku kilometrów w głąb lądu. W rozdziale I, Semantyka wiatru, przedstawiono źródła symboliki wiatru i różne perspektywy oglądu tego, znanego przecież z codziennego doświadczenia, zjawiska meteorologicznego. Na bogatą semantykę kulturową wiatru składają się znaczenia wykształcone przez tradycję mitologiczną i teologiczną oraz różne dyscypliny wiedzy, począwszy od geograficznej, językoznawczej, skończywszy na psychologicznej, filozoficznej i teoretycznoliterackiej. Niemal wszystkie słowniki symboli, słowniki mitów i tradycji uwzględniają to hasło i udowadniają, że znaczenia symboliczne wiatru stanowią jeden ze stałych elementów tradycji kultury i cywilizacji europejskiej. Są one często sprzeczne i wzajemnie się znoszą, bowiem wiatr i jego hiponimy najczęściej symbolizują: przemijanie, czas, pustkę i nicość, umysłowe otępienie, przestrzeń, ruch, śmierć, życie, niestałość, zmienność, zniszczenie, odrodzenie, szaleństwo, wolność, płodność, życiodajne tchnienie bóstwa, natchnienie. Żywioł wiatru współgra ściśle z problematyką psychologiczną. Jung uważa go za obraz archetypiczny. Na uwagę zasługuje obecność wiatru w wyobrażeniach zbiorowych, świadomości mitycznej, religijnej, wczesnofilozoficznej (zwłaszcza jońskiej filozofii przyrody, opierającej się na fundamencie teorii czterech żywiołów), ale również w indywidualnym traumatycznym przeżyciu. W rozdziale II, „Mediteran” i figura literacka wiatru w perspektywie centrum i peryferii, ukazano specyfikę mapy kulturalnej Chorwacji i znaczenie zagadnienia geografii życia literackiego dla tamtejszego literaturoznawstwa. Pokazano kulturowe rozumienie kategorii śródziemnomorskości, która nader często, w funkcji eksplikacyjnej, pojawia się w dyskursie nauk humanistycznych. W rozdziale została również poruszona fundamentalna kwestia regionalizmu oraz miejsce i rola wątku śródziemnomorskiego w ogólnonarodowym modelu literatury i kultury chorwackiej. Wydaje się, że istnieje wystarczająca ilość danych i przesłanek, by uznać wiatr za kulturową strukturę mentalną. Jest z nim bowiem związana określona postawa światopoglądowa, ma ustalony repertuar znaczeń symbolicznych i środków stylistycznych, odsyła do określonej przestrzeni fizycznej, która w tym przypadku ma znaczenie przestrzeni kulturowej, stanowi ważny element świadomości zbiorowej, jest wyznacznikiem regionalnej tożsamości i odrębności. W rozdziale III, Wiatr i model przestrzeni literackiej, zaprezentowano sposoby kształtowania różnych typów modelu przestrzeni literackiej przez lub pod wpływem wiatru. I tak, wiatr tworzy kilka typów modelu przestrzeni literackiej, w zależności od doktryny estetycznej, wizji świata i człowieka obowiązującej w danej epoce. W książce zostały poddane analizie następujące przestrzenie: przestrzeń będąca mimetycznym odbiciem przestrzeni rzeczywistości pozaliterackiej, nazwijmy ją przestrzenią „fizyczną”, przestrzeń psychologiczna, konstrukcyjna, filozoficzna i przestrzeń wyobraźni poetyckiej. Możemy również mówić o modelu przestrzeni literackiej, wyróżnionym ze względu na rodzaj wiatru. Nawet, gdy nie wiemy, jaki wiatr jest przedmiotem obrazowania, na podstawie modelu przestrzeni, kształtowanym na wszystkich jego poziomach (opisu, scenerii, sensów naddanych) jesteśmy w stanie stwierdzić, czy chodzi o burę, jugo czy maestral. Przestrzeń budowana przez jugo wykazuje wiele cech opozycyjnych wobec przestrzeni organizowanej przez burę. W pierwszym wypadku zauważono tendencję do zamykania i zawężania tej przestrzeni (na poziomie tekstu osiągane przez powtórzenia, paralelizmy składniowe, konstrukcje anaforyczne). W drugim – do otwierania i rozszerzania (wyliczenie, rozbijanie regularności wiersza, organizacja brzmieniowa, naśladująca naturalny „rytm” wiatru). W rozdziale IV, Figura literacka wiatru a wizja świata i człowieka, przedstawiono figurę wiatru jako nośnika określonych postaw światopoglądowych, podążających w dwóch zasadniczych kierunkach: albo w stronę filozofii witalistycznej, albo egzystencjalnej. Gdy wiatr przejawia się w swym znaczeniu fizycznym, materialnym, uświadamia człowiekowi jego marność i znikomość w nieskończonej przestrzeni (infinityzm), gdy pojawia się w znaczeniu metafizycznym, duchowym, kieruje się ku swym archetypicznym właściwościom, kojarzącym go z energią, utożsamiającym z życiem. W pierwszym przypadku odwołuje się do poznania rozumowego i stanowi wyraz przeświadczenia człowieka o głębokim tragizmie własnego istnienia, w drugim do poznania intuicyjnego i sensualistycznego, które jest pochwałą życia. Semantyka i stylistyka figury literackiej wiatru pokazują, jak ważną rolę w ich kształtowaniu odegrały dwa rodzaje doświadczenia: doświadczenie percepcyjne oraz doświadczenie mentalne. Dwa opozycyjne znaczenia wiatru, który niszczy i tworzy, stanowią efekt mechanizmu konceptualizacji danych dostarczanych umysłowi przez zmysły. Raz przynosi ciału i myśli ulgę, ożywia je, innym razem z impetem zatapia statki, zrywa dachy, stawia egzystencję człowieka pod znakiem zapytania. Istotna dla zrozumienia tych dwóch skrajnych doświadczeń istnienia okazuje się symbolika przestrzenna zawarta w języku, pozwalająca na umieszczenie w niej danego przedmiotu i zjawiska, opisanie relacji, w jakie z nią wchodzi, umożliwiająca odkrycie ambiwalencji wiatru, jego przynależności zarówno do sfery sacrum, jak i profanum. Kluczowy dla zrozumienia tej sprzeczności jest zaś dualizm ontologiczny wiatru. Kulturę i literaturę chorwacką można porównać do róży wiatrów. Charakteryzująca ją wielość pozostanie jednością tylko wówczas, gdy zostanie zachowana świadomość jej różnorodności.

Streszczenie:

Od redakcji: Chorwacja lat osiemdziesiątych XX wieku to kontynuacja tomu wydanego w 2010 r. i poświęconego latom siedemdziesiątym. Znalazły się w niej teksty ze zbiorówki opublikowanej przez Zagrzebską Szkołę Slawistyczną pt. Sintaksa hrvatskog jezika / Književnost i kultura osamdesetih. Zbornik radova 39. seminara Zagrebačke slavističke škole. Red. Krešimir Mićanović. Zagreb 2011. Zostały one przetłumaczone na język polski przez pracowników i studentów Instytutu Filologii Słowiańskiej (w skróconej wersji ukazuje się jedynie artykuł Milovana Tatarina). Grupę chorwackich autorów uzupełnia tekst Krešimira Mićanovicia, napisany specjalnie na tę okazję i wcześniej niepublikowany. Polskie spojrzenie na lata osiemdziesiąte prezentują pracownicy śląskiej kroatystyki.
Książka składa się z trzech części. Pierwsza opisuje zjawiska z zakresu kultury, druga języka, a trzecia literatury. Tom rozpoczyna się od tekstu najbardziej ogólnego, sui generis wprowadzenia do lat osiemdziesiątych, którego autorem jest Krešimir Bagić. W części o kulturze znalazły się także teksty: Milovana Tatarina o czasopiśmie „Quorum” i związanym z nim pokoleniu literackim, Feđi Vukicia o praktykach wizualnych oraz Anny Ruttar o muzyce rockowej i nowej fali. Część o języku reprezentują artykuły: Marii Cichońskiej i Branka Kuny na temat chorwackiej i polskiej nowomowy oraz Krešimira Mićanovicia na temat sporów dotyczących nazwy języka prowadzonych głównie w dyskursie publicznym i politycznym. Część traktującą o literaturze otwiera artykuł Tvrtka Vukovicia poświęcony praktykom poetyckim lat osiemdziesiątych. Z kolei szczegółowe ujęcie twórczości poetyckiej, na przykładzie liryki Slavka Mihalicia zebranej w zbiorze Tihe lomače, przedstawia w swoim tekście Barbara Czapik-Lityńska. Fenomenem powieści chorwackiej zajmuje się w swoim tekście Maša Kolanović, zaś Katarzyna Majdzik jednym z jej nurtów: prozą autobiograficzną w jej konkretnej realizacji autorstwa Ireny Vrkljan. Całość tomu kończy artykuł Leszka Małczaka dotyczący polsko-chorwackiej współpracy kulturalnej i obecności kultury chorwackiej w Polsce w omawianym okresie.

Od redakcji: Oddajemy w Państwa ręce książkę, która zawiera artykuły dotyczące różnorodnych aspektów życia kulturalnego, społecznego i politycznego w Chorwacji lat siedemdziesiątych XX wieku. Zaproponowane ramy czasowe często wymagają szerszego spojrzenia i uwzględnienia, z jednej strony, kontekstu jugosłowiańskiego, gdyż Chorwacja wchodziła wówczas w skład Titowskiej Jugosławii, z drugiej – światowego, z uwagi na istotny wpływ, jaki sytuacja globalna wywierała na rzeczywistość chorwacką. Naszym celem nie było wydanie pracy hermetycznej pod względem tematyki i zastosowanego dyskursu, adresowanej wyłącznie do wąskiej grupy czytelników, znawców tematu. Kierujemy ją nie tylko do kroatystów. Jesteśmy przekonani, że może ona zainteresować także filologów innych specjalności, historyków, kulturoznawców, politologów i socjologów oraz stać się cennym źródłem informacji dla tych, którzy chcą się czegoś dowiedzieć o latach siedemdziesiątych. Aby umożliwić lekturę tekstów osobom nie znającym języka chorwackiego, postanowiliśmy przetłumaczyć na język polski artykuły chorwackich autorów i wykorzystane w tekstach cytaty. Tłumaczenia podjęli się pracownicy Instytutu Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach: dr Leszek Małczak, dr Paulina Pycia i mgr Agnieszka Cielesta. Zdecydowaliśmy się również na umieszczanie w artykułach spolszczonych form wyrazów nazywających nieznane na gruncie polskim zjawiska, w sytuacji, kiedy bez większych trudności można je wpisać w polski system fleksyjny, fonologiczny i ortograficzny.
Krešimir Bagić, pomysłodawca tematu i redaktor „chorwackiej części” (jedynie artykuł dr. sc. Krešimira Mićanovicia (doc.) został napisany specjalnie na tę okazję), jest równocześnie autorem najbardziej ogólnego tekstu, wszechstronnie ukazującego lata siedemdziesiąte. Artykuły dr. sc. Krešimira Bagicia (red. prof.), dr. sc. Lady Čale-Feldman (red. prof.) i dr. sc. Tvrtka Vukovicia (doc.) to teksty wykładów, które zostały wygłoszone na 38 Seminarium języka, literatury i kultury chorwackiej, tradycyjnie zorganizowanym w Dubrowniku w dniach 24.08.–05.09.2009 roku. W 2010 roku ukazały się one drukiem w publikacji zatytułowanej Povijest hrvatskog jezika / Književne prakse sedamdesetih. Zbornik radova 38. seminara Zagrebačke slavističke škole. Zagrebačka slavistička škola. Zagreb 2010.
Autorami tekstów zamieszczonych w niniejszym tomie obok pracowników Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu w Zagrzebiu (Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu) są także pracownicy Instytutu Filologii Słowiańskiej: prof. zw. dr hab. Barbara Czapik-Lityńska, prof. UŚ dr hab. Maria Cichońska, dr Robert Bońkowski, dr Paulina Pycia, dr Anna Ruttar i mgr Katarzyna Majdzik. Oba ośrodki łączy wieloletnia współpraca, która rozpoczęła się w 1992 roku, kiedy na Uniwersytecie Śląskim powstała pierwsza w Polsce filologia chorwacka, utworzona na bazie ówczesnych studiów jugoslawistycznych.
Krešimira Bagicia mieliśmy przyjemność gościć na Dniach Kultury Chorwackiej. Odbyły się one od 10 do 12 maja 2010 roku w Katowicach i Sosnowcu. Jednym z punktów Dni Kultury Chorwackiej był wykład na temat literatury i kultury chorwackiej lat siedemdziesiątych. Temat i wystąpienie Krešimira Bagicia zainspirowało nas do tego, by wspólnymi siłami wydać po polsku książkę o Chorwacji lat siedemdziesiątych XX wieku. Kolejność artykułów podporządkowaliśmy podtytułowi tomu: Kultura – Język – Literatura.